1. A relixión doméstica
Á parte da crenza nos grandes deuses do panteón grecorromano, o home en Grecia e Roma, como sucedeu en todos os pobos, sentiu a necesidade dunha relación máis privada e íntima co mundo sobrenatural, unha relación de carácter moito máis práctico que lle garantise a protección e o favor dos deuses. Esta necesidade de relación íntima coas divindades deu orixe ao culto familiar ou doméstico.
Todas as prácticas deste culto privado en Grecia e Roma baséanse nunha mesma crenza: a inmortalidade da alma. A crenza na pervivencia despois da morte e a consideración dos mortos como seres sacros deu orixe ao culto relixioso probablemente máis antigo: o culto aos mortos.
O culto aos mortos era idéntico en Grecia e en Roma, e centrábase na necesidade de ofrecerlles comidas fúnebres para asegurar a súa felicidade. O morto que era esquecido pola súa familia convertíase nun ser maléfico que castigaba de todas as formas posibles aos vivos; o morto que era debidamente honrado pasaba a ser un deus tutelar que amaba a quen lle ofrecía os alimentos.
En moi estreita relación co culto aos mortos atópase o culto ao lume, pois era no fogar, no sitio reservado ao lume sacro, onde se gardaba o recordo das almas dos mortos. A casa dun grego ou dun romano encerraba un altar, e nel tiña que haber sempre un pouco de cinza e carbóns acesos. Era obrigación para o xefe da casa conservar o lume día e noite.
Nesta relixión doméstica, o pai era o único sacerdote, era o único que podía ensinala, e só podía transmitirlla ao seu fillo, só se propagaba de home a home. Os ritos, os cánticos e todo o que formaba parte desta relixión doméstica eran unha propiedade sacra da familia, que esta non compartía con ninguén nin podía revelar a ninguén.
2. O panteón grecorromano.
A civilización grega creou un sistema mitológico que, asimilado e transmitido polo Imperio Romano a todo occidente, exerceu unha gran influencia na arte e a cultura occidentais.
 |
| Añadir leyenda |
A relixión grega, de carácter politeísta, distínguese polo seu antropomorfismo ou representación dos deuses baixo aspecto humano.
Os mitos acerca das orixes do Universo contan que nun principio só existía o Caos, abismo sen fondo, espazo aberto sumido na escuridade. Dalgún modo que non se nos explica, xurdiron del Gea (a Terra), o Tártaro (sombrío lugar das profundidades) e Eros (o Amor).
Gea procreou a Urano (o Ceo) e a Ponto (o Mar). Unida con Urano, concibiu aos Cíclopes, aos Hecatonquires e aos doce Titáns, de quen descende todos os demais deuses e os homes.
Urano, soberano do Universo, temendo que algún dos seus fillos quitáselle o trono, encerrábaos nada máis nacer no seo da nai. Gea, desesperada, tramou unha sublevación, para a que pediu a axuda dos seus fillos, ocultos no seu interior. Só Crono, o menor dos Titáns, escoitou a súa chamada. Cunha fouce recibida da súa nai esperou a visita de Urano a Gea e, á súa chegada, segoulle os xenitais.
 |
| Añadir leyenda |
A castración de Urano simboliza a separación de ceo e terra, idea fundamental dos mitos cosmogónicos.Os xenitais de Urano, arroxados ao mar e arrolados polas ondas, produciron unha inmensa escuma branca, da que naceu Afrodita. O sangue caeu en terra e germinó, dando lugar ao nacemento dos Xigantes, a diversas Ninfas e ás Erinias ou Furias, seres vengadores de horrible aspecto.
Así pois, Crono destronou a Urano e liberou do seo de Gea aos seus irmáns, quen o recoñeceu como soberano. casou coa súa irmá Rea, da que tivo seis fillos, aos que devoraba nada máis nacer para evitar que algún o destronase. Pero Rea, despois de dar a luz ao último dos seus fillos, Zeus, entregou a Crono unha pedra envolta entre cueiros, despois de deixar ao neno oculto nunha cova da illa de Creta. Alí foi criado co leite da cabra Amaltea, con cuxa pel se confeccionou unha égida ou escudo protector.
Zeus conseguiu alzarse co supremo poder do Olimpo e converteuse no deus da luz do día, do ceo e dos fenómenos atmosféricos: divindade suprema, soberano de deuses e de homes que o coñece todo, tanto o presente como o porvir.
Os principais deuses do panteón grego, que os romanos asimilaron moi pronto ao entrar en contacto coa cultura grega, son os seguintes
EL PANTEÓN GRECORROMANO
| |||
Nombre griego
|
Nombre latino
|
Identidad y atribuciones
|
Símbolos
|
ZEUS
|
JÚPITER
|
Poder supremo sobre los dioses y los hombres.
|
Águila, cetro y rayo.
|
HERA
|
JUNO
|
Esposa de Zeus. Cuida los matrimonios.
|
Pavo real y diadema.
|
ATENEA
|
MINERVA
|
Diosa de la sabiduría, artes y oficios, y de la victoria en la guerra.
|
Lechuza, olivo casco y escudo.
|
APOLO
|
APOLO
|
Hermano gemelo de Ártemis. Dios de la belleza física y las bellas artes.
|
Lira, flechas, laurel y sol.
|
ÁRTEMIS
|
DIANA
|
Diosa de la castidad y la caza.
|
Arco, carcaj y luna creciente.
|
HERMES
|
MERCURIO
|
Mensajero de los dioses. Dios del comercio y la elocuencia.
|
Sandalias, sombrero alado y caduceo.
|
HEFESTO
|
VULCANO
|
Esposo de Afrodita. Dios del fuego y los metales.
|
Martillo, tenazas y yunque.
|
ARES
|
MARTE
|
Amante de Afrodita. Dios de la guerra.
|
Casco y armas.
|
AFRODITA
|
VENUS
|
Diosa del amor y la belleza.
|
Concha, paloma y manzana.
|
DEMÉTER
|
CERES
|
Diosa de la agricultura, la fecundidad y el amor maternal.
|
Espigas de trigo y hoz.
|
POSIDÓN
|
NEPTUNO
|
Dios del mar y los terremotos
|
Tridente y caballo.
|
HADES
|
PLUTÓN
|
Dios del reino de los muertos.
|
Can Cerbero y trono.
|
HESTIA
|
VESTA
|
Diosa del hogar.
|
Llama.
|
PERSÉFONE
|
PROSÉRPINA
|
Hija de Deméter y esposa de Hades. Diosa de la muerte y la renovación.
|
Plantas.
|
DIONISO
|
BACO
|
Dios del vino y del desenfreno.
|
Viñas, tirso y pantera.
|
3. Comunicación entre deuses e homes: pregarias, sacrificios e adiviñación.
Para compracer á divindade e gozar da súa protección, gregos e romanos ofrecían aos deuses sacrificios de animais e produtos do campo. O sacrificio era un acto litúrxico que tiña que ser presidido por un sacerdote, e que tiña que realizarse escrupulosamente de acordo co ritual tradicional. Acompañando ao sacrificio, o sacerdote pronunciaba pregarias dirixidas á divindade.
Os sacrificios de animais (ovellas, cabras, porcos, touros, bueyes, etc.) adoitaban terminar en banquete para os participantes. Pero había tamén sacrificios nos que a vítima debía ser queimada por completo, os chamados holocaustos.
En Grecia e en Roma a adiviñación ocupaba un lugar moi importante, pois servíndose dela os homes pretendían coñecer a vontade dos deuses no presente e no futuro. A adiviñación pode dividirse en dous tipos: natural e artificial.
A forma máis común da adiviñación natural baséase nos soños, que o individuo pode interpretar en por si ou por mediación dun intérprete profesional. Pero a adiviñación natural ten os seus máximos representantes en profetas e profetisas, preparados e expertos, quen, nun estado de éxtase, poden revelar os desexos de Zeus, transmitidos en especial polo seu fillo Apolo, o deus da adiviñación por excelencia. O oráculo máis famoso e frecuentado de Grecia era o oráculo de Apolo en Delfos. Unha sacerdotisa, a Pitia, entraba en transo e pronunciaba unhas palabras incoherentes que logo eran interpretadas dun modo ambiguo.
A adiviñación artificial baséase na observación externa de animais, plantas e obxectos. A máis coñecida é a técnica dos agoiros, observación do comportamento dos paxaros. Tivo tamén moita importancia a observación das entrañas dos animais sacrificados.
4. Outras crenzas relixiosas non oficiais.
Na relixión oficial rógase aos deuses para a prosperidade da cidade; pero moitos homes permanecían indiferentes ante a relixión oficial e moitas veces inclinábanse por outras crenzas e correntes relixiosas, crenzas que tiñan como finalidade a salvación individual dos homes. Vexamos algunhas as crenzas máis estendidas.
En Grecia.
As relixións «mistéricas» prometían aos seus adeptos unha inmortalidade ditosa, se se iniciaban e observaban os ritos. A súa finalidade era a salvación individual dos homes. As dúas máis importantes son os Misterios de Eleusis e o orfismo.
Os Grandes Misterios de Eleusis celebrábanse en setembro, en honra de Deméter e Perséfone. Estas deusas velan tanto polos cereais como polos mortos, pois ambos están baixo terra. Tras uns días festivos en Atenas, os candidatos á iniciación nos misterios eran levados a Eleusis, onde tiñan lugar as dúas noites de iniciación. Pero o que ocorría durante esas dúas noites debía permanecer en segredo, e o que revelase o que vira ou oído merecía a morte.
Outro culto mistérico era o orfismo, corrente relixiosa vinculada ao cantor Orfeo, profeta de Dioniso, que exercera o poder máxico da música e descendera aos infernos antes de ser desgarrado e devorado polas Ménades. Segundo os órficos, como consecuencia dunha antiga falta, a alma humana está encerrada no corpo igual que nunha prisión ou nunha tumba, e debe percorrer todo un ciclo de existencias e reencarnaciones sucesivas. Pero a quen coñece a revelación de Orfeo ábreselles unha vía de salvación. O órfico debe levar unha vida de abstinencia, renuncia e ascetismo.
En Roma.
A astrología, crenza que asegura que a posición dos astros no firmamento afecta de cheo á vida dos humanos. Os astrólogos tamén se chamaban matemáticos, porque para coñecer os segredos do horóscopo tiñan que facer cálculos moi complicados.
A filosofía, que substituía á relixión, sobre todo entre as clases acomodadas e cultas da sociedade romana. Como a relixión estatal non ofrecía modelos de comportamento nin normas morais que obedecer, a filosofía foi un refuxio para moitos intelectuais. As correntes filosóficas máis influentes en Roma foron o estoicismo e o epicureísmo.
O estoicismo foi a corrente filosófica máis popular entre os romanos. Os estoicos crían que o universo estaba rexido por leis fixas e inmutables que controlan a vida dos homes e, por tanto, non había que preocuparse polo futuro.
O epicureísmo foi outra corrente filosófica, menos estendida que a anterior entre os romanos. As súas ideas básicas eran que o mundo estaba feito de átomos rexidos por leis inmutables, e que o supremo fin do home era o pracer e a felicidade que se conseguían practicando a amizade e evitando todo o que se opón a ela, como o temor aos deuses, ao destino e á morte. Non cría nas cerimonias nin nos sacrificios.
As relixións orientais introducíronse tamén en Roma grazas á facilidade de comunicacións entre as diversas provincias do imperio. Entre as seitas orientais máis importantes cabe destacar o culto a Cibeles e a Atis, procedente de Asia Menor; o culto a Isis e Osiris, procedente de Exipto; o culto a Mitra, procedente de Persia. Todas estas correntes fundamentábanse nos conceptos da morte e da resurrección e da filiación divina da humanidade, da iluminación mística e a redención. Tamén prometían o contacto directo coa divindade e a esperanza dunha vida sobrenatural e feliz.
 |
O culto ao Emperador. A partir de Augusto, os romanos empezaron a divinizar aos seus emperadores. Ao morrer un emperador levantábanse templos na súa honra e todos os habitantes do Imperio tiñan a obrigación de celebrar o seu culto.
O xudaísmo. Os xudeus eran exclusivistas, facían os seus cultos privadamente nas súas sinagogas. O monoteísmo inflexible dos xudeus distinguíaos dos devotos doutras relixións, e a súa consecuente ausencia de toda cerimonia relixiosa pública contribuíu a facelos impopulares e a crearlles fama de misántropos. Foron expulsados varias veces de Roma.
O cristianismo, probablemente, introduciuse en Roma a través das comunidades xudías establecidas na capital do Imperio. A adoración a Yahvé debeu estenderse do mesmo Xeito que a das outras divindades orientais.
O cristianismo sería aceptado polas autoridades romanas se os cristiáns non rexeitasen dar culto aos outros deuses nin recoñecer a un deus na figura do emperador, o que convertía ao cristián en inimigo público. En principio, o cristianismo foi moi impopular entre os romanos, o que aproveitou Nerón para inculpalos no incendio de Roma no 64 d.C. As xentes cultas desprezábanos pola súa pobreza, pola súa ignorancia, polo desdén que mostraban pola arte e a ciencia e por canto daba encanto e beleza á vida, pola súa falta de patriotismo e pola súa indiferenza ante os intereses máis vitais do estado. As masas, pola súa banda, odiábanos: o seu retraimiento de toda a sociedade non cristiá, unido á súa compenetración pechada entre eles mesmos, a súa repugnancia a todas as cerimonias relacionadas co culto pagán, o rigor dos seus costumes, o seu empeño en ameazar constantemente aos que non prefesaban a súa relixión coa condenación eterna, bastaba para que se acusase aos cristiáns de "odiar ao xénero humano".
O cristianismo foi perseguido con maior ou menor saña ata a proclamación do Edicto de Milán, promulgado por Constantino no ano 313, a partir do cal houbo liberdade de culto. Como todas as relixións orientais, o cristianismo implica unha iniciación: unha vez instruído dos preceptos da relixión, o iniciando ha de ser bautizado e confirmado. A cerimonia principal do culto era o ágape, comida fraternal na cal producíase a consagración do pan e do viño, orixen da misa.
